بی حجابانه درا از در کاشانه ی ما که کسی نیست به جز ورد تو در خانه ی ما
گر بیایی به سر تربت ویرانه ی ما بینی از خون جگر آب شده خانه ی ما
فتنه انگیز مشو کاکل مشکین مگشای تاب زنجیر ندارد دل دیوانه ی ما
مرغ باغ ملکوتیم در این دیر خراب می شود نور تجلای خدا دانه ی ما
با احد در لحد تنگ بگوییم که دوست آشنایم توئی و غیر تو بیگانه ی ما
گر نکیر آید و پرسد که بگو رب تو کیست گویم آن کس که ربود این دل دیوانه ی ما
منکر نعره ی ما کو که به ما عربده کرد تا به محشر شنود نعره ی مستانه ی ما
شکر لله که نمردیم رسیدیم به دوست آفرین باد بر این همت مردانه ی ما
محی برشمع تجلای جمالش می سوخت دوست می گفت زهی همت مردانه ی ما
غزل منسوب به شیخ محی الدین عبدالقادر گیلانی
1- قرآنها و کتب خطّی: نمونه‌های بسیارزیبایی از قرآنهای خطّی که در گذشته بوسیله حفّاظ و هنرمندان قرآن نویس بجدی نگاشته‌شده و بعضاً به زیباترین وجهی صحافی، تذهیب و جلد شده‌اند؛ در بجد و دیگر نقاط موجوداست. مشهور است که در برهه ای ازتاریخ بیش از 70 حافظ قرآن نویس در بجد سکونت داشته اند و هر ماه بیش از 70 قرآن نگاشته شده آنها جهت عرضه به علاقه‌مندان به نقاط مختلف ارسال می‌شده است.
برخی از کتب معتبر علمی، ادبی، ادعیه، تاریخ و... که از تألیفات دانشمندان، ادبا و مورخین مشهور است نیز در بجد بازنویسی و تکثیر می‌شده‌است، که نمونه‌هایی از آن در بجد و نقاط دیگر موجوداست.
2- تألیفات علما،عرفا، و ادبای بجدی:
مقدمه: در طول تاریخ دراز و پر فراز و نشیب بجد به اولیاءالله و شخصیتهای محترم مذهبی فراوانی برمیخوریم، که یا از دیگرنقاط به بجد هجرت نموده و این دیار را برای سکونت و فعالیت خود برگزیدند، و یا از این سرزمین برخاسته، مدارج کمال را پیمودند؛ ازجمله بزرگترین شخصیتهایی که از دیگر نقاط به بجد نقل مکان نموده و این دیار را برای سکونت و فعالیت خود برگزیدند؛ میتوان از سه تن از یاران پیامبربزرگ اسلام (صلی الله علیه و آله و صحبه و سلم) و سلطان زید(رحمةالله علیه) از نوادگان سلطان ابراهیم رضا(رحمةالله علیه) مدفون در آبگرم گزیک که ایشان علاوه بر انتساب به خاندان رسول الله (صلی الله علیه و آله و صحبه و سلم) از نوادگان ابوبکر صدیق (رضی الله عنه) نیز می باشند؛ نام برد. علامه عبدالعلی بن محمدحسین بیرجندی حنفی(رحمةالله علیه) فقیه، منجم و ریاضیدان قرون نه و ده، دخترشهید(رحمةالله علیها)، پیر آبله(رحمةالله علیه) و شخصیتهای فراوان دیگری که بنا به قول مشهور جمعاً 360 نفر بوده اند و آثار قبور جمعی از ایشان تاکنون موجود و مورد احترام اهالی بجد و جامعه اهل سنّت میباشد، اما متاسّفانه نام اغلب آنها نامعلوم است؛ از اولیاءالله وشخصیتهای محترم مذهبی بوده اند، که از بجد برخاسته اند.
یاران پیامبر(صلی الله علیه و آله و صحبه و سلم): مشهور است، که تعداد کثیری از یاران پیامبربزرگ اسلام (صلی الله علیه و آله و صحبه و سلم) پس از فرمایشات بسیار مهم آنحضرت (صلی الله علیه و آله و صحبه و سلم) در حجة‌الوداع و فرموده معروف «فلیبلغ الشاهد الغائب» بار سنگین مسئولیت تبلیغ و رساندن پیام آسمانی دین مبین اسلام و تعلیم شرایع و احکام آنرا بر دوش خود احساس نموده؛ همزمان با پیشرفت سریع و معجزه‌آسای اسلام در شرق و غرب جهان شناخته‌شده آنروز و تصرف سرزمینهای پهناور از مرزهای هندوستان در شرق تا مراکش (مغرب) در غرب و از یمن درجنوب تا آذربایجان و قفقاز در شمال بدست سپاهیان اسلام، سختی، مرارت و مشکلات دوری از خانواده و دیار را به جان خریده، در اطراف و اکناف عالم پراکنده شدند، و امر خطیر و مهم تبلیغ دین مبین اسلام و تعلیم شرایع و احکام اسلام به تازه مسلمانان را فداکارانه بعهده گرفتند.
سه تن از جمله هزاران صحابی که با هدف تبلیغ دین مبین اسلام وتعلیم احکام و شرایع آن به نقاط دوردست هجرت نمودند، در بجد مستقر شدند، و این دیار را مرکز فعالیتهای تبلیغی خود قرارداده، و سیر عمیق و دیرپای تعلیم وتعلم را در این دیار پایه‌گذاری نمودند، و پس از وفات نیز در بجد مدفون گشتند(رضی‌الله عنهم و أرضاهم). علاوه بر نقلهای سینه‌به‌سینه، در برخی منابع تاریخی منجمله تاریخ حسامی واعظ متعلق به دوره تیموری و منابع تاریخی پس از آن به وجود مدفن این بزرگواران در بجد اشاره شده‌است.
ربنااغفر لنا و لإخواننا الذین سبقونا بالإیمان و لا تجعل فی قلوبنا غلاً للذین آمنوا ربنا إنک رءوف رحیم . (قرآن کریم)
سلطان زید ابراهیم رضا (رحمةالله علیه): سلطان زید (رحمةالله علیه) از بزرگان سادات و اولیاءالله مقیم و مدفون در بجد هستند، که در قرون پنج و شش هجری در بجدشریف و مناطق اطراف به امر ارشاد مردم و تبلیغ دین مبین اسلام همت گمارد و در همین راه نیز بدست گبرها (آتش‌پرستها) در دامنه‌های تپه های اطراف مضروب گشته و به درجه رفیع شهادت نایل شدند؛ جد ایشان بنا به مشهور سلطان ابراهیم رضا (رحمةالله علیه)، مدفون در آبگرم گزیک می باشد، ایشان از بزرگان اهل سنت و جد اعلای سادات بجد شریف و بنا به مشهور علاوه بر انتساب به خاندان رسول الله (صلی الله علیه و آله و صحبه و سلم) ازنوادگان ابوبکر صدیق(رضی الله عنه) نیز بوده‌اند.
ولاتحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله أمواتا بل أحیاء عند ربهم یرزقون. (قرآن کریم)
علامه عبدالعلی بیرجندی حنفی(رحمةالله علیه): علامه عبدالعلی بیرجندی(رحمة الله علیه)، درعین حالیکه از علما و دانشمندان تراز اول عصر خود بودند؛ از اولیاءالله و عرفای تراز اول و از صاحبان کرامات و مقامات بلند عرفانی نیز محسوب می‌شدند، و از این حیث در میان اهالی بجد و جامعة اهل‌سنت از جایگاه، شهرت و احترام خاصی برخوردارند.
پیر آبله(رحمةالله علیه): این شخصیت وارسته نیز از اولیاءالله اهل بجد و صاحب کرامات و مقامات بوده‌اند؛ مدفن ایشان در قبرستان قدیم بجد که امروزه در محله مسکونی سرده بجد واقع شده‌است؛ قراردارد. درباره وجه تسمیه ایشان به پیر آبله چنین می‌گویند که: چون خداوند متعال به برکت اجابت دعای ایشان مرض همه‌گیر آبله را از مردم دور کرده‌است، به این نام مشهور شده‌اند.
دخترشهید(رحمةالله علیها): دختر شهید، از زنان کامله و مشاهیر اولیاءالله بجد و صاحب کرامات و مقامات عالیه بوده‌اند؛ سرگذشت این زن بزرگوار که همواره در طول تاریخ از زمان شهادت تاکنون، شخصیتی ستوده و مورد احترام بوده و اسطوره صلابت ایمان، استقامت و پاکدامنی بوده‌اند؛ در هاله‌ای از ابهام قرار دارد واقوال مختلفی درباره ایشان گفته میشود. مدفن ایشان درمحل شهادتشان دور از قبرستان بجد و در تپه‌های شمال بجد واقع‌است، و در گذشته اهالی بجد به‌منظور تجلیل از این زن بزرگوار، در مدفن ایشان تجمعات و مراسمی ترتیب میدادند.
ألا إن أولیاءالله لاخوف علیهم ولایحزنون (قرآن کریم)
1- کاریز(قنات) تاریخی بجد: قدیمترین اثر بشری در بجد با قدمتی بیش از 1500سال است و از آغاز تا کنون شاهرگ حیات و اقتصاد ساکنان بجد بوده و است.
2- گورستان تاریخی بجد: الف: بخش موجود: این بخش از قبرستان تاریخی بجد که زیرنظر مدیریت امور عیدگاه، غسالخانه و قبرستان بجدشریف اداره میشود، و هنوز جهت دفن مردگان مورد استفاده قرار میگیرد؛ بعلّت در بر داشتن بنای آرامگاه سلطان زید(رحمةالله علیه) از بزرگان سادات و از اولیاءالله قرون پنجم و ششم هجری بجد، مدفن علّامه، مولانا عبدالعلی بیرجندی حنفی بجدی(رحمةالله علیه)، فقیه، ریاضیدان و منجّم بزرگ اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری، مولانا باقی(رحمةالله علیه)، منجّم بزرگ قرن دهم هجری و غالب علما و اولیاءالله ساکن بجد و ویژگیهای منحصر به فرد دیگر منجمله سادگی ظاهر قبرستان و سبک ساخت صورت قبور که معنویّت و عبرت انگیزی خاصی به این قبرستان بخشیده است؛ بطوریکه در اولین نگاه، ناخودآگاه قبرستان مشهور بقیع در مدینه منوّره را به ذهن ناظر آگاه متبادر میسازد، دارای اهمیت تاریخی بوده و اخیراً به پیشنهاد اداره میراث فرهنگی بیرجند با شماره 4798 در فهرست آثار ملّی ایران به ثبت رسیده است.
ب: بخش واقع در محلات مسکونی: بخشی از شمال قبرستان بجد، که غالباً در دویست سال اخیر در بخش مسکونی واقع شده و بتدریج بر روی آن خانه‌سازی شده و آثار آن محو شده‌است، و بجز تعداد معدودی از قبور، منجمله قبور سه تن از یاران پیامبر بزرگ اسلام (صلی الله علیه و آله و صحبه و سلم) و همچنین قبور تعدادی از اولیاءالله، که حفظ شده و بطور پراکنده در لابلای منازل مسکونی به چشم میخورد؛ اثری از آن برجای نمانده‌است. قبور گبرها(آتش پرستها) که ساکنین اولیه منطقه و نیاکان اهالی محل بوده‌اند بخشی از آن بوده که امروزه از آن نیز اثری به چشم نمیخورد.
در سایت اینترنتی Birjand. net درباره قبرستان تاریخی بجد چنین میخوانیم: این قبرستان تاریخى در فاصله 300 مترى شرق روستاى بجد از توابع بخش مرکزى بیرجند و در دامنه رشته تپههاى رسوبى که از سمت غرب به شرق کشیده شده‌اند قرار دارد و محوطه وسیعى را شامل مىشود که تا حال حاضر نیز مورد استفاده قرار مىگیرد. در جریان کاوش انجام گرفته در بخشى از قبرستان، تعدادى قبر از زیر خاک بیرون آمد که یکى از آنها منسوب به علامه عبدالعلى بیرجندى، دانشمند و ریاضى دان قرن نهم ه’. ق است. این قبرها به وسیله آجرهاى مربع و مستطیل مشخص شده‌اند و حد فاصل بین برخى از قبرها با آجرهاى شش گوش فرش شده است. پراکندگى سفال در سطح قبرستان بسیار کم بوده و سفالهاى موجود از نوع سفالهاى لعابدار اسلامى تا صفوى هستند. این قبرستان با شماره 4798 در فهرست آثار ملى کشور به ثبت رسیده است.
جهت کسب اطلاعات بیشتر مىتوانید به آدرس سایت اینترنتى مدیریت میراث فرهنگى بیرجندWWW.Birjandmiras.org مراجعه نمائید.
3- قلعه تاریخی بجد: این قلعه که در سمت مشرق بجد بر روی تپه های مشرف بر بجد قرارداشت، و بخشی از حصار آن تا چند سال پیش بر فراز تپّه های مذکور خود نمایی میکرد؛ متاسفانه در سال 1368 ناآگاهانه جهت احداث بنا بوسیله یکی از اهالی بجد تصرف، تخریب و تسطیح گردید، و باقیمانده آثار این اثر ارزشمند تاریخی بکلی محو گردید.
4- مساجد تاریخی بجد: الف: مسجد خواجه‌های نقشبندی(جامع قدیم) بجد: این مسجد با بیش از 850 سال قدمت، در بخش شمالغرب بجد قدیم واقع شده و هنوز مورد استفاده نمازگزاران بجدی قرار میگیرد، و در برهه ای از عمر طولانی خود خانقاه و محل استقرار خواجه‌های طریقة نقشبندی(یکی از طریقتهای صوفیه) بوده است. بنای ساده، دیوارها و ستونهای بسیار قطور گلی و استفاده از دای در بنای دیوارها و ستونهای این مسجد از مهمترین ویژگیهای آن بشمار میرود.
ب: مسجد ازبک(جامع تابستانی) بجد: این مسجد که بر جای مسجد بسیار قدیمیتری که قدمت آن بر ما معلوم نیست؛ ساخته شده یکی از 99 مسجدی است که بنا بر نقلهای تاریخی بوسیله شاهزاده تیموری که نذر کرده بود، در صورت برآورده شدن خواسته اش، 100 مسجد احداث نماید؛ ساخته شده است، و حدود 650 سال قدمت دارد، و با شماره ؟ در فهرست آثار تاریخی شهرستان بیرجند به ثبت رسیده است. در بنای این مسجد از مصالح سنگ، آجر، چوب، گل، گچ خاکی و ملات گل آهک، استفاده شده، و گنبد و ایوان میانی با ارتفاع بیش از 8 متر از ویژگیهای این بنا بشمار میرود. متاسّفانه مرمّت غیر اصولی این مسجد تاریخی و زیبا در سالهای دهه 1360 هجری شمسی بسیاری از ظرافتها و زیباییهای نمای آنرا زایل کرد.
از دیگر مساجدی که به این سبک بوسیله شاهزاده تیموری ساخته شده‌اند؛ میتوان از مسجد جامع هندوالان(مسجد حضرت عثمان ذی‌النورین رض) و مسجد جامع قدیم قاین نام برد.
ج: مسجد آخوند صالح: این مسجد با بیش از 500 سال قدمت، یکی دیگر از مساجد تاریخی و از آثار تاریخی دوره صفویه بجد است که همچنان دایراست.
د: مسجد عطاءالله خان(علیا): بنای این مسجد که به همت بازرگان نیکوکار، مرحوم عطاءالله درمیانی(رح) در محله جدید بجد احداث شده؛ در سال 1174 هجری قمری (250 سال پیش) به اتمام رسید. این بنا از نظر ظرافتهای معماری و زیبایی ظاهر و فضای درونی بر دیگر مساجد تاریخی بجد برتری دارد.
6- منزل ابراهیم گل‌محمد(مشهور به کاروانسرا)، حوض حاجی هاشم، آب انبار سرده، شبکه تونلها(راههای زیرزمینی) متصل کننده بعضی منازل و نقاط حساس به قلعه تاریخی بجد، آسیاب‌های آبی و... از دیگر آثار تاریخی بجد هستند.